ÇEVRE PSİKOLOJİSİ

ÇEVRE PSİKOLOJİSİ

Çevre Psikolojisinin Alanı, Önemi Ve İlkeleri

Çevre Psikolojisi insan ve fiziksel çevresi arasındaki karşılıklı etkileşimleri inceleyen bir daldır. Bu karşılıklı etkinliklerde birey çevresini değiştirirken, aynı zamanda insanın davranış ve deneyimleri de çevre tarafından değiştirilir, dönüştürülür.

  • Çevre, uzun yıllar boyunca Psikoloji’de ele alınmamış olup, daha çok insan davranışını nasıl etkilediği anlatılmaya çalışılan, kontrol edilmesi gereken durgun ve edilgen bir arka plan olarak algılanmıştır.
  • Bu durum pozitivist bir bilim olduğunu ortaya koymaya çalışan psikolojinin gözlemlenebilen, ölçülebilen insan davranışlarına odaklanması ile de ilintilidir.
  • İnsan-Mekan İlişkileri 60’ lı yıllara kadar pek ele alınmamış olup Çevre Psikolojisi alanının tanınmasının başlangıcı 30-35 yıl öncesine gider.
  • Önceki yıllarda psikoloji, kişi-çevre etkinliklerinden çok kişi içi süreçlere yoğunlaşmıştır.
  • Oysa toplumda binaların yapımı, yollar, parklar, su ve atmosfer gibi çeşitli fiziksel çevre yatırımlarının yapımı ve devamı için harcanan paralar ; doğanın ve doğal kaynakların yanlış kullanımının getirdiği büyük masraflar düşünülürse çevre insan ilişkilerinin dikkate alınmasındaki gecikme üzücüdür.
  • 1960’ lardan sonra hava kirliliği, enerji eksiklikleri, insana uygunsuz binalar gibi çevresel sorunların farkına varılmaya başlanmıştır.
  • 1960lardan sonra yalnız psikolojide değil bütün alanlarda da artık bilgilerin yalnız bilindik yollarla açıklanamayacağı, insanın yalnız laboratuar ortamında soyutlanmış olarak kontrol edilemeyeceği, daha geniş çevresi, mekan ve dünya ile diğer ilişkileri içinde değerlendirilmesi gerçeği de ortaya çıkmaya başladı.
  • Bu derste çevre psikolojisinin temel soruları, konuları ele alınacaktır. Alanın kökleri, günümüzdeki durumu ve geleceği tartışılacaktır.
  • Kuramsal çalışmalar, araştırmalar, araştırma yöntemleri ve bunlarla ilgili gözlemler ve uygulamalar ele alınacaktır.

 

ÇEVRE PSİKOLOJİSİNDE BAZI SORU VE KONU ÖRNEKLERİ

Bir iş yerinde (ofiste) çalışmanın sağlık için tehlikeleri var mı?

  • Mekansal değişkenler insan davranışını nasıl etkiler?
  • Bir iş yerini kullanan insanların ne tür gereksinimleri vardır?
  • Şiddet: Aşırı kalabalıklaşmış kentlerin sorunu olarak!
  • Hava kirliliğinin tehditleri!
  • Hava kirliliği etkileri!
  • Gürültü kirliliği!
  • Gizlilik, mahremiyet nedir?
  • Mekânı koruma nedir?
  • Çevreyi insanlar nasıl algılıyor?
  • Çevresel algıda neler etkili oluyor?

 

ÇEVRE PSİKOLOJİSİ NEDİR?

  • Çevre Psikolojisi özetle insan ve onun fiziksel ortamları arasındaki etkileşimlerinin incelenmesidir.
  • Bu etkileşimler sırasında birey çevreyi değiştirirken, öte yandan çevre de onun davranış ve deneyimlerini değiştirir, dönüştürür.
  • Çevre Psikolojisi; insanın içinde yaşadığı binaların daha insancıl olmasını hedefleyen ve doğal çevre ile ilişkilerimizi geliştiren araştırma ve uygulamalar yapmayı amaçlar.
  • Çalışmalarında elde edilen bilgileri uygulamaya yönlendirmesi en temel özelliğidir.

 

ÇEVRE KAVRAMI

  • Çevre;
  1. Fiziksel Çevre
  1. Doğal Çevre (dağlar, denizler, ormanlar vb.)
  2. Yapay Çevre (yollar, parklar, binalar vb.)
  3. Sosyal Çevre (insansal çevre, gruplar, sosyal etkileşimler, gelenekler, toplum, kültür vb)
  • 1960’lı yıllardan sonraları, Psikoloji’de ve bütün Sosyal Bilimlerde, artık gerçek yaşam koşullarının bir laboratuar ortamından çok daha karmaşık olduğu gerçeği anlaşılmaya başlamıştır. Çevre, artık edilgen bir arka plan değildir.
  • Çevre Psikolojisi; edilgen olmayan bir çevrede insan ve mekan ilişkilerini, etkileşimini, gerçek yaşam ortamlarında incelemeye çalışır. Çevreyi basit uyaranlar olmaktan daha karmaşık olarak görür.

 

ÇEVRE PSİKOLOJİSİNİN BAZI İLKELERİ

  • Her bir problem yalnız çevreden kaynaklanmaz. İnsan ile ortamlar arasındaki etkinlikleri içerir.
  • Bu derste çevre sözcüğü; ev, ofis, okul ve yollar gibi inşa edilmiş ortamları ve milli parklar, yeşil alanlar gibi doğal ve yapay ortamları ifade için kullanılacaktır.
  • İnsan etkileşiminde ise büyük toplumların, insanlığın, devletlerin etkinliğinden çok bireylerin ve küçük grupların (ofis çalışanları, yayalar, öğrenciler, alış veriş edenler, komşular, yurtta kalanlar, belli meslek grupları gibi) etkinlikleri vurgulanacaktır.
  • Çevre Psikolojisi iki temel hedefi yakalamaya çalışır: İnsan-çevre karşılıklı eylemlerini (transactions) anlamaya çalışmak ve bu bilgiyi çok çeşitli sorunların çözümünde yardımcı olarak kullanmak. Çevre Psikolojisi özellikle bilim ve uygulamayı içerir.
  • Çevre Psikolojisinde temelde teori, araştırma ve uygulama üçü de önemli olmakla beraber çalışanlar amaçlarına uygun yönelimler yaparlar.
  • Bilginin teori ve araştırma sonuçları diye iki biçimi vardır.
  • Teoriler, insan-çevre problemlerini anlamada araştırma ve uygulama da rehberlik yaparak bütüncül bir çerçeve oluştururlar.
  • Teoriler Doğrudan özel problemlere cevaplar vermezler ancak sonuca giden yönelimler ve çevresel psikolojiye şevk katarlar.
  • İkinci tür bilgi kaynakları ise araştırmalardır.
  • Çevre aslında çok karmaşıktır ve yapılan araştırmalar bu karmaşık sorunlara yeterince cevap verememektedir. Problemler çok çeşitli insanları, yerleri, değişik zamanları kapsamaktadır. Değişik insanların, farklı kültür ve yörelerde değişik zamanlarda olmasından araştırmalar pek çok soruna cevap bulmada yetersiz kalmaktadır. İnceleme alanı çok çeşitlilikler içermektedir.
  • Bütün bunlara karşın Çevre Psikolojisinin çok sayıda oluşturulmuş ilkeleri, araştırma sonuçları ve kuralları vardır.
  • Önceki araştırmalar gelecekteki araştırmalara rehberlik eder. Bazen olumsuz açıdan bazı görüş ve yöntemleri işe yaramadığını gösterirken diğerleri yeni sorular ve beklenmedik sonuçlar ortaya çıkarırlar.
  • Geçmiş araştırmalar kişi-çevre karşılıklı etkinliklerindeki yanlış kavrayışları düzeltme hizmeti de sağlayabilir.
  • Temel olarak özetlenirse; Çevre Psikolojisi, kuram ve uygulamayı birleştiren, insan-çevre etkileşimini vurgulayan, laboratuar ortamından çok doğal ortama dayalı araştırmaları yeğleyen, bireyden topluma tüm analiz düzeylerinde çalışan, çevreyi pasif olmaktan çok aktif bir etken olarak algılayan, bütünsel bir anlayış taşıyan, disiplinler arası bir yapıya sahip olan ve sistem yaklaşımı ile insan-çevre ilişkilerini inceleyen bir etkinlik alanıdır.

 

TARİHSEL GELİŞİM

 

  • Çevre psikolojisi bir bilim olarak yalnızca 30-35 yıllık bir tarihe sahiptir.
  • Daha önceleri Psikoloji’de araştırmalar insan-çevre etkileşimleri yerine insanın içsel süreçlerine yoğunlaşmıştı.
  • Modern toplumlarda fiziksel çevrenin (binalar, parklar, yollar, köprüler, barajlar, atmosfer vb.) yapılanması ve bunların korunmasını sağlamaya yapılan büyük yatırımlar; doğanın ve doğal kaynakların yanlış kullanımının getirdiği büyük maliyetler dikkate alınırsa, insan-çevre ilişkilerinin incelenmesine ne kadar geç kalındığı görünür.
  • Çevre psikolojisinin kökleri doğal olarak ilk bakışta Psikolojiden ayırt edilemez görünür.
  • Psikologlar çoğunlukla çevresel uyaranlarla insan davranışları arasındaki ilişkiyi incelerler.
  • Ancak; Çevre Psikolojisi’ni farklı kılan aşağıdaki ilkeleri sağlayan araştırmalar yapmasıdır:

Ayırıcı   İlkeler;  

  • Yapay çevreyi doğal çevrenin bekçiliğini yaparak geliştirmek.
  • Araştırmalar günlük yaşam ortamları ve ona çok yakın ortamlarda gerçekleştirilir.
  • Kişi ve ortamı bütün bir birim olarak görür.
  • Bireyin çevre tarafından pasif olarak belirlenmesi yerine aktif bir varlık olarak onunla uğraşıp ortamı biçimlendirdiğini kabul eder.
  • Sıklıkla diğer disiplinlerle bağlantılı olarak işlev yapar.
  • Çevre Psikolojisi’nin tarihsel kökleri belki Genel Psikoloji kadar eskiye götürülebilir. Ancak Psikoloji’nin merkezi çalışmalarında pek yer almamıştır.
  • Ayrıca Çevre Psikolojisi’nin temel ilgi alanı olan Günlük Fiziksel Çevre Genel Psikoloji’de çok ender olarak dikkate alınmıştır.

Bilimsel Gelişimler;

  • Egon Brunswik (1903-1955) ve Kurt Lewin (1890-1947) Çevre Psikolojisi Alanında iki önemli önder isim!
  • Egon Brunswik, Viyana’da eğitim gören bir Budapeşte’li, 1930’larda Amerika’ya göç etmiş.
  • Brunswik özellikle algı süreci üzerinde yoğunlaşmıştır.
  • Ancak bundan çok daha öte, davranışı etkileyen fiziksel çevre faktörlerinin ayrıntılı analizlerini yapmıştır.
  • Brunswik’in Çevre Psikoloji terimini ilk kullanan kişi olduğu ileri sürülmektedir. (Geller,1987).
  • William Ittelson ise New York’ta düzenlene bir konferansta ilk kez Çevre Psikolojisi teriminin kullanılmıştır (Göregenli, 2005).
  • Araştırma planlarında, psikologların kullandığından çok daha geniş bir alana yayılan çevresel uyaranların kullanılmasını içeren araştırmaların yapılmasını önermiştir. Temsili Plan (Representative Design) denilen bu tür araştırma desenlerinin incelemeye çalıştığımız insanın gerçek dünyasını daha iyi temsil edeceği belirtmiştir.
  • Kurt Lewin, ise alanın diğer öncüsü olarak bilinmektedir. Prusya’da doğmuş, Almanya’da eğitim görmüş, 1930’dan sonra Amerika’ya göç etmiştir.
  • Lewin’in Alan Teorisi (Field Theory); bütünsel fiziksel çevreye aktif bir yoğunlaşmaya yol açan ilk çalışmalardan sayılabilir.
  • Lewin’in Yön Eylem Araştırmaları (Action Research); Psikoloji’de bilimsel araştırmayı gerçek sosyal değişimlere bağlayan ilk etkilerdendir.
  • Lewin Fiziksel alanı önce insanın farkındalığı dışındaki kuvvetler olarak tanımlar. Ancak fiziksel çevredeki kuvvetlerin farkındalık alanına ulaşıp psikolojik süreçleri etkileyeceğini ileri sürmüştür. Bu inceleme alanını Psikolojik Ekoloji (Psychological Ecology) olarak adlandırmıştır.
  • Brunswik ve diğerleri, fiziksel çevrenin insanları onların farkındalığı olmadan etkileyeceğine inanmışlardır.
  • Örneğin iş yerindeki ışıklandırma veya uğultular, çalışanlar farkında olmasa bile iş doyumlarını, üretkenliklerini etkileyebilir.
  • Bizi psikolojik olarak etkileyen bu faktörlerin özel olarak incelenmeleri gerekir.
  • Lewin’nin öğrencilerinin çoğu onun görüşlerini sosyal çevre ve algılanan çevre olarak yorumlayıp gerçek, nesnel fiziksel çevreyi yeterince vurgulamadılar.
  • İki öğrencisi Roger Parker ve Herbert Wright fiziksel çevreyi önemsediler ve çalışmalarında Psikoloji Ekoloji yerine Ekolojik Psikoloji terimini kullandılar.
  • 1947 yılında bu araştırmacılar davranış ortamları (Behavior Settings) adıyla gündelik insan davranışlarını içeren ekolojik birimlerde geniş çapta araştırmalar başlattılar.
  • Lewin’nin öğrencilerinin çoğu onun görüşlerini sosyal çevre ve algılanan çevre olarak yorumlayıp gerçek, nesnel fiziksel çevreyi yeterince vurgulamadılar.
  • İki öğrencisi Roger Parker ve Herbert Wright fiziksel çevreyi önemsediler ve çalışmalarında Psikoloji Ekoloji yerine Ekolojik Psikoloji terimini kullandılar.
  • 1947 yılında bu araştırmacılar Davranış Ortamları (Behavior settings) adıyla gündelik insan davranışlarını içeren ekolojik birimlerde geniş çapta araştırmalar başlattılar.
  • 1920’lerden önce, psikologlar gürültünün ve sıcaklığın insan performansı üzerine etkisini incelemişlerdi.
  • 1921 yılında bir araştırma, öğrencilerin sınıfta oturdukları yerlerle aldıkları notların ilişkisini incelemiştir.
  • 1924 yılında ise meşhur Hawthorne araştırmaları, ışığın iş performansı üzerindeki etkisini incelemiştir.
  • Ancak bu araştırmalar teorik yapısı olmayan, çevrenin iş performansı üzerinde basit deterministik etkilerini araştırmıştır.
  • 1950’lerde Çevre Psikolojisi’nin öncüleri daha alanın adı ortaya çıkmadan çalışmadaydılar.
  • 1954’te Abraham Maslow ve arkadaşları, insanların aynı fotoğraflarının güzel bir odada, çirkin veya ortalama bir odaya göre daha olumlu derecelendirildiğini buldular.
  • 1950’lerdeRobert Sommer ve Humphery Osmond Kanada’da sistematik olarak binanın fiziksel unsurlarını değiştirerek bunların davranış üzerindeki etkilerini kaydetti. Bir geriatri hastanesinde mobilyaları ve koğuşları yeniden düzenleyerek hastalar arasındaki iletişimin artmasını sağlamışlardır.
  • Bu çalışmayı okuyan William Ittelson ve Harold Prohansky bir akıl hastanesinde koğuştaki hastaların davranışlarının haritasını oluşturmuşlardır.
  • 1961 ve 1966 yıllarında Utah Universitesinde ilk olarak sonradan Mimari Psikoloji olarak adlandırılan konuları kapsayan konferanslar düzenlenmiştir.
  • 1968 yılında Ittelson ve Prohansky Newyork Şehir Üniversitesinde (City University of New York) ilk Çevre Psikolojisi doktora programını başlattı.
  • 1975’ te ilk doktora derecesi verildi.
  • 1868’de Psikoloji’de ise ilk doktora derecesi verilmiştir. 1921 de ise ilk Endüstri-Örgüt Psikolojisi doktorası verilmiştir.
  • Dünya savaşından hemen sonra ise ilk Klinik Psikoloji doktorası verilmiştir.
  • 1960’larda alanda ilk dergi yayınlanmıştır. Bunlar içinde günümüze kadar devam gösteren Çevre Psikolojisi Dergisi (Journal of Environmental Psychology) ve Çevre ve Davranış (Environment and Behavior) dır.
  • 1968’de Çevre Planlama Araştırma Kurumu (Environmental Design Research Association, EDRA) kurulmuştur.
  • 1969’dan günümüze toplantılar ve etkinlikler düzenlemektedir.

 

ÇEVRE PSİKOLOJİSİ’NDE KURAMLAR VE YAKLAŞIMLAR

  • Teorilerin en önemli işlevi insan-çevre ilişkilerinde gözlemlere anlam veren ve onları düzenleyen genellemeler sağlamasıdır.
  • Çevre Psikoloji’sinde insan-çevre olgularını açıklamak üzere birbirleri ile yarışan teoriler bulunmaktadır. Her biri olgunun bir boyutunu açıklamaya yardımcı olur.

 

Çevre Psikolojisi Teorileri:

  • Uyarıcı Kuramları (Stimulation Theories)
  • Kontrol Kuramları (Control Theories)
  • Davranış Ortamları Kuramı (Behavior Settings Theory)
  • Entegral Kuramları (Integral Theories)
  • İşlevsel Yaklaşım (The Operant Approach)
  • Çevre Merkezli Yaklaşımlar (Environment _Centered Approaches)

Uyarıcı Kuramları (Stimulation Theories):

  • Bu tür kuramlar, Fiziksel çevreyi sağlığımız için önemli duyusal bilgileri sağlayan bir kaynak olarak görürler.
  • Bu uyaranlar ışık, renk, ses, gürültü, sıcaklık, soğukluk gibi basit uyaranları kapsadığı kadar binalar, yollar, dış ortamlar ve diğer insanlar gibi daha karmaşık uyaranları da olabilir.
  • Çevre Psikolojisi’nde uyaranlar genelde yapay laboratuar uyaranları değil gerçek dünyadan bilgilerdir.
  • Çevresel uyaran iki önemli boyutta farklılaşabilir:
  • Miktar olarak; uyaran farklı şiddette, sürede,sıklıkta ve sayıda olabilir.
  • Anlam olarak; her bireyin gelen uyaranı birleştirmesi ve yorumlaması farklıdır.

Uyum Düzeyi Kuramı (Adaptation Level Theory):

  • Uyarana dayanan önemli bir kuramdır. Hiçbir belirli uyaran düzeyi herkese uygun olmaz. Bireyler farklı ortamlarda farklı uyaran düzeylerine uyum sağlarlar.
  • Kurama göre bireyin uyum düzeyinden farklı bir uyaran düzeyi onun duygu ve davranışlarını değiştirir.

Yükseliş Kuramları (Arousal Theories);

  • Bu kuramlar geniş çaptaki davranışlarımız ve deneyimimizin içeriğinin, fizyolojik olarak nasıl uyarıldığımız ile ilgili olduğu sayıltısına dayanır.
  • Aşırı yükleme Kuramları (Overload Theories); ışık, gürültü, sıcaklık, soğukluk, kalabalık gibi çok fazla uyaranın olması durumu
  • Sınırlı Çevresel Uyaran(Restricted Environmental Stimulation) (Uyaran yoksunluğu); Bir koşulda uyaran yoksunluğu sorun yaratırken diğerinde olumlu sonuçlar getirebilir.
  • Stres; Çevresel uyaranlar bireyin uyum sağlama olanaklarını aşarsa stres durumu oluşur.
  • Stres kavramı pek çok alanla ilişkilidir. Hava kirliliği, hastaneler, ofisler, aşırı sıcaklıklar, trafik, gürültü, felaketler hep stres yaratan uyarıcılardır.
  • Bazı stres yaratan uyarıcılar akut bazıları, kronik (sürekli) olurlar.
  • Streste, biri fizyolojik, diğeri psikolojik sonuçları vurgulayan iki model tanımlanır. Fizyolojik olarak beden tepki verir. Ayrıca psikolojik olarak stres yaratan uyaranın anlamı ve bireyin onu bilişsel değerlendirmesi önem taşır.
  • Selye; Çevresel uyaran düzeyinin bireyin uyum kapasitesini aştığında davranışsal ve sağlık açısından etkileri incelemiş.
  • Strese tepki; alarm, direnç ve tükenme biçiminde olur.
  • Bazıları stresin fizyolojik etkilerine bazıları psikolojik etkilerini önemser. Ayrıca uyaranların anlamını vurgulayan, çalışmalarda vardır.
  • Stres uyaranı bazılarında olumlu diğerlerinde ise olumsuz etkiler yaratabilir.

Kontrol Kuramları (Control Theories)

  • Çevresel uyaran üzerinde gerçekte ne kadar kontrolümüz var (ya da var olduğunu düşünüyoruz veya olmasını istiyoruz), bu kuramların yoğunlaştığı konudur.
  • Çevresel ortamlarda kişiye gelen uyaranların türü ve miktarı üzerinde kontrolümüz varsa daha iyi hissederiz.
  • Kişisel kontrol kuramları bireyin uyaran üzerindeki kontrol etkisini incelemeye yönelirler.
  • Uyaranı kontrol eksikliğinin sıklıkla ya psikolojik tepkilere ya da öğrenilmiş çaresizliğe yol açabileceği ileri sürülmektedir.
  • Genelde gündelik yaşamda, sosyal etkinliklerde uyaran kontrolünü kişisel alan denetimi ile başarmaya çalışırız.

Davranış Ortamı Kuramı

  • Bu kavram Barker’in Ekolojik Psikoloji’sine dayanır. Birçok yerde görebileceğimiz, program olarak adlandırılan tanımlanmış davranış örüntüleri
  • Sınıfta, bankada, berberde, futbol oyununda, markette vbg. bilinen, tekrarlanan etkinlikler, roller…
  • Bu kuramlar öncekilere kıyasla psikoloji süreçlere ve katılımcıların bireysel farklılıklarına pek önem vermez.
  • Eylemlerin değişkenliği yerine daha çok düzeni birlikteliği ile ilgilenirler.
  • Bu kuramlar ortamın insanla aşırı yüklü olması veya ortamda çok az insan bulunmasının insan üzerinde etkilerini araştırırlar.
  • Allan Wicker, Davranış Ortamları kavramını günümüze taşıyarak, bu ortamların statik birimler olmadığını, onların da doğup, uyum sağlayıp, mücadele edip, öldüğünü ifade etmektedir.

Entegral Teorileri (Integral Theories):

  • Bu grup günlük insan-çevre ilişkilerinin tüm karmaşıklığını yakalayacak bir model aramışlardır.
  • Isidor Chein, 1954 de, coğrafi-davranışsal çevreyi (geo-behavioral environment) tanımlarken belki de ilk belirgin çevre psikolojisini önermişti. O dönemde henüz çevre psikolojisi disiplin olarak yoktu.
  • Chein’in Entegral Teorisi beş ana unsurdan oluşmuştur:
  1. Kışkırtıcılar; Belirli bir davranışın ortaya çıkmasını tetikleyen çevresel uyaranlar,
  2. Hedef nesneleri veya zararlılar; Gereksinimi sağlayan veya acı ve hoşnutsuzluk veren durumlar,
  3. Destekler ve sınırlamalar; Fiziksel ortamın yardımcı olan yönleri(ışık, sıralar, yollar vb.) ve sınırlamalar (kilitler, parmaklıklar, tehlikeler vb.)
  4. Yönlendirmeler; Çevrenin bize ne yapmamız gerektiğini, nereye gitmemiz gerektiğini söyleyen özellikleri,
  5. Global Çevre; Bir çevrenin genellenebilecek özellikleri (sınıf gürültülüdür, trafik tehlikelidir, kampus ağaçlık ve yokuştur vb.)
  • Bir çevre bu beş boyutta anlaşılabildiğinde oradaki insanların davranışını anlama da daha kolay olacaktır.
  • Etkileşimçilik (Interactionism); Entegral Teorilerinin bir başka basit biçimidir. Burada insan davranışının çoğu nedenini ya çevre ya insana atfeden eski deterministik teorilerden daha gelişmiş bir anlayış vardır. İnsan ve Çevrenin bağımsız birimler olduğu ve sürekli bir dizi etkileşim içinde bulunduğu kabul edilir.
  • Transaksiyonalism(Transactonalism); Kişi ve çevrenin tek kapsayıcı bir birimin parçaları olarak düşünülürler.

       Ne bireyler ne de ortamlar diğerine referans olmadan tanımlanamazlar. İnsanlar çevresini etkiler, çevre de insanları etkiler.

  • Organismik teoriler; Sosyal, toplumsal ve bireysel faktörlerin karmaşık bir sistemde karşılıklı dinamik etkileşimlerini vurgular. Davranış, uzun dönemde veya kısa dönemde olası pek çok gelişimsel dengelerin yalnız bir parçası olarak yorumlanır.
  • Aslında bu entegral teorileri çevre psikologlarının en üst düzey hayallerini temsil eder. En üst düzey entegral teorilerini test edebilecek az sayıda yöntem geliştirilmiştir. Araştırmalar daha çok entegral teorilerin en basit formu olan etkileşimcilik alanındadır.

İşlevsel Yaklaşım (Operant Approach)

  • Bu yaklaşım Skiner’ın kurallarına dayanır.
  • Hedef, bir çevresel sorunu etkileyen bireysel bir davranışını değiştirmek dönüştürmektir.
  • Problemli davranış tanımlanır ve pozitif pekiştireçlerle olumlu davranış geliştirilir. (Yerleşim yerinde gereksiz enerji tüketimi)

Çevre-Merkezli yaklaşımlar (Environment-Centered Approaches)

  • Bu diğerlerine göre en yeni yaklaşımdır.
  • İnsanı ihmal etmeden çevrenin kalitesine özel bir ilgi göstermeyi esas alırlar.
  • Çevrenin yalnız araçsal veya ruhsal üst düzey anlamını karşılaştırır.
  • İnsanın içinde yaşadığı çevreyi, insan değerlerinin geliştirildiği veya üretkenliğinin arttırıldığı yüksek insan hedeflerini destekleyen bir araç olarak görür.
  • Yeşil Psikoloji (Green Psychology); Doğal çevreyi koruyup saklayan, onu geliştirmeye yardımcı olan bir yaklaşımdır.
  • Ekopsikoloji; Bazı psikologlar bizim yeryüzü ile ilişkimizi son zamanlarda çok acı veren sempatik, mistik bir bağ olarak görürler. Bunların çoğu bu bağı ekolojik bilinçsizlik, inkâr, bağımlılık veya zihinsel sağlık olarak düşünen klinik psikologlardır.

Çevre Psikolojisi çok disiplinli bir alan olup çevre arka planı birçok disiplin tarafından beslenmektedir. Psikoloji başta olmak üzere, Mimari, Ekoloji (Çevre Bilim) Sosyoloji, Demografi (Nüfus Bilim) ve Coğrafya dalları işle ilişkilidir.

 

ÇEVRE PSİKOLOJİSİNDE ARAŞTIRMA METOTLARI

  • Çevre Psikolojisi çoklu paradigmalar alanıdır. Araştırmacılar yalnız değişik metotları değil, çok değişik teknikleri de kullanırlar.
  • Çevre Psikolojisi işlevsel anlayıştan ortamın anlamını inceleyen fenomenolojik tekniklere kadar farklı, birbirini tamamlayan bakış açıları barındırır.
  • Çevre Psikolojisinde üç ana Paradigmadan bahsedilebilir:
  1. Uyum Paradigması(Adaptation Paradigm); Biyolojik ve psikolojik yaşamda kalma mücadelesini ana süreç kabul eder. Stresle başa çıkma, algılama, biliş ve çevresel değerlendirmeleri yaşamda kalmamıza yardımcı olan süreçler olarak görür.
  2. Fırsatlar Yapısı Paradigması (Opportunity Structure Paradigm); Çevreyi tepki verilen bir alan değil, hedeflerimizi sağlamamız için bize yardımcı olan bir alan olarak değerledirir. Amaçlarımıza ulaşmak için çevredeki olanakları kullanırız.
  3. Sosyo-Kültürel Paradigma (Sociocultural Paradigm); Çevre Psikolojisinin diğer bağlamlar ve disiplinlerle iç içe olduğunu düşünür. İnsan-çevre ilişkilerini anlamaya çalışırken tarih, kültür, ekonomi ve toplumsal kuvvetler ihmal edilemez anlayışındadır.
  • Çevre Psikolojisi bilgi edinmek için çoklu yöntemler kullanılmasını değerli bulurken her yaklaşımın güçlü ve zayıf yönleri olduğunu da kabul eder.
  • Her araştırma bu metotların tümünü kullanamayacağı için her araştırma, diğer araştırmaların sonuçları ile bütünleşmeden önce ancak bilginin bir küçük kısmı olarak değerlendirilir.
  • Araştırmacıların tek tek çalışmalardan güçlü  sonuçlara varmamaları temkinli olmaları önerilir.
  • Çoklu yöntemler, çoklu paradigmalar, çoklu çalışmalar anlamak için gereklidir.
  • Araştırmacılar en uygun metodu seçebilmek için çeşitli alternatiflerden haberdar olmalılardır.
  • Bazı metotlar; doğal gözlem, betimleme, görüşme, ölçekleme, laboratuar deneyleri, video kayıtları  gibi oldukça standart sosyal bilim teknikleridir. Kişisel mesafe, bilişsel haritalar, bina etrafında ve aralarında dönme gibi çevre psikolojisine özgü yöntemler de bulunmaktadır.
  • Çevre psikolojisinde temel ilgi çalışmaların sonuçlarının, yapıldığı ortamlar dışındaki bağlamlara, günlük ortamlara ne derece uygulanabildiğidir.
  • Bu durum özellikle laboratuar ortamında test edilen çalışmaların gündelik ortamlarda ne derece geçerli olacağı kuşkusunu getirir.
  • Bu durum daha çok alan araştırmaları yapma yaklaşımını doğurur. Alan araştırmaları ise kuramların kolaylıkla test edilmesine ve nedensel analizine çok uygun değildirler. Çünkü gerçek yaşam ortamlarında pek çok etki sonuçlarda rol oynar. İncelenen değişkeni yalnız bırakmak olanaksızdır.
  • Alan deneyleri çok uygundur. Ancak bunu uygulamak her zaman kolay olmaz. Bu nedenle alan çalışmaları ile laboratuar deneyleri her ikisi de gerekmektedir.
  • Laboratuar deneylerinde koşullar, etkenler araştırıcı tarafından kontrol edilebilir ancak bunlar gerçek yaşam ortamları değildir.
  • Yarı deneyler rasgele gruplara dağıtmayı sağlayamasa da doğal ortamlarda olduğundan  daha uygundurlar. Örneğin, Gerçek sınıf ortamında ısının saldırgan davranışlara etkisi sıcak ve soğuk günlerde incelenerek yarı deneysel bir durum yaratılabilir.

GÜNÜMÜZDE ÇEVRE PSİKOLOJİSİ

  • 1970’lerde Çevre Psikolojisi, ilk Çevrecilik akımının etkisi ile gelişti.
  • Ancak politik bir güç olarak çevrecilik ilk etkisinin 1980’lerde kaybetti.
  • 1981’ lerde yeni bir uluslar arası dergi kuruldu.Çevre Psikolojisi Dergisi (Journal of Environmental Psychology)
  • 1987’de Çevre Psikolojisi’nin El Kitabı (Handbook of Environmental Psychology) yayınlandı.
  • 1990’larda ‘Çevrecilik’ bir kere daha güçlendi ve çevre psikolojisinde araştırmalar arttı.
  • 1990’ların ortalarında Çevre konularında makalelerin sayısı 1988’lere göre iki katına çıktı.

 

Çevre Psikolojisinde Üç İnceleme Düzeyi

  • En temel düzeyde algı, biliş, bireyin çevresi ile deneyimini süzgeçten geçirip yapılandıran, kişilik süreçleri en temel inceleme düzeyleridir.
  • İkinci olarak kişisel alanın sosyal yönetimi, kişiler arası mesafe, alan koruma, kalabalık, gizlilik (mahremiyet) konularının incelenmesi gelir.
  • Üçüncü olarak gündelik yaşamda, işte, öğrenirken, evde, toplumda ve doğayla ilişkilerimizdeki basit ancak karmaşık davranışlarımızın görünümüne ilişkin olarak fiziksel ortamlarla ilgilenirler.
  • Çevre Psikolojisinde ele alınan en önemli konular, yapılandırılmış çevrenin daha iyi planlaması, geliştirilmesi, çevresel kaynakların yönetimi, enerji koruma, doğal kaynakların yeniden değerlendirilip, işlenmesi alanlarındaki katkılarının ele alınmasıdır.
  • Çevre Psikolojisi alanı son derece yaygın bir alan olup çok sayıda araştırmayı, çok çeşitli görüşleri içermektedir.

Çevre Psikolojisinde Üç İnceleme Düzeyi

  1. Kişi Düzeyi; Yaş, cinsiyet, kişilik, motivasyon, deneyim, kültür vb.
  2. Psikolojik Süreç Düzeyi; sosyalleşme, öğrenme, oynama, keşfetme, çalışma vb.
  3. Yer, Konum Düzeyi; Ev, iş, park, sokak, doğa, dükkân ve mağazalar
  • Çevre Psikolojisi ilk günlerinden itibaren değerlendirilirse 70- 80 yıllık bir geçmişe sahiptir.
  • 1920’de Hellpach Almanya’da çevre kavramına ilk dikkati çekmiş.
  • 1919 da madeni levha fabrikası işçilerinde ısının işçiler üzerindeki etkisi araştırılmış.
  • 1930 da İngiliz evlerindeki ışıklandırma incelenmiş.

 

Çeşitli Ülkelerde Çevre Psikolojisi

  • Çevre Psikolojisi ilk günlerinden itibaren değerlendirilirse 70- 80 yıllık bir geçmişe sahiptir.
  • 1920’de Hellpach Almanya’da çevre kavramına ilk dikkati çekmiş.
  • 1919 da madeni levha fabrikası işçilerinde ısının işçiler üzerindeki etkisi araştırılmış.
  • 1930 da İngiliz evlerindeki ışıklandırma incelenmiş.
  • Japonya’da Tetsuro 1930 yılı boyunca çevre-davranış ilişkilerini dikkate aldı. Bundan sonra ‘Mimari Psikoloji’ adıyla çıkan bir kitapla birlikte güçlü bir akım gelişti.
  • Japonyadaki araştırmalar dini mekanların planlamasının, orayı ziyaret edenlerin duygularını nasıl etkilediği konularında da araştırmalar yaptılar.
  • İnsanların büyük afetlere, depremlere karşı nasıl tepkilerde bulundukları konuları da incelendi.
  • 1950 lerde Kanada’da sınırlı çevresel uyaranların etkisi ilk olarak McGill Üniversitesi laboratuarında araştırıldı.
  • 1950 sonlarında ilk kişisel alan konusunda araştırmalar ve bina tasarımlarında çevre psikolojisinin ilk olarak kullanılması Saskatchewan da gerçekleşti.
  • İsveç, mimaride görsel algı konusuna özel vurgulama yaparak Çevre Psikolojisinde başta yer aldı. Ekolojik ilgiler, hava ve gürültü kirliliği, konularında araştırmalar yapılmış. Çevrenin soğuk olması, ev içi atmosferin daha kaliteli olarak yaratılmasına ve çevre kavramının anlamının daha iyi anlaşılmasına yol açmıştır.
  • Çevre psikolojisi araştırmaları doğu avrupa ülkelerinde özellikle Estonya’da yaygındır. Özellikle toplu konut projelerinin planlanması ve geliştirilmesi vurgulanmaktaydı.
  • Ayrıca Hollanda, İsrail, Fransa, Avustralya, Türkiye, Venezuella, İtalya, Meksika,Suudi Arabistan, Güney Afrika ve Finlandiya’da daha yavaş ilerledi ancak küçük grup araştırmacılar kendilerini adamışlardır.
  • Son yıllarda Çevre Psikologları Pek çok uluslararası konferanslar yaparak evrensel çevre psikolojisi toplulukları oluşturmuştur.
  • Dünya sathının altında, deniz altında, kutuplarda, uzay istasyonlarında, uç ortamlarda insan çevre ilişkilerini, yaşama ve çalışma koşullarını araştırdılar.

 

Yorumlar

Yorum Bırakın